Of and for visual impaired people and their social environment
Uit Trouw van 11 januari 2011
Iris Pronk
Ook blinden en slechtzienden willen onbeperkt lezen, maar voor de fijnproevers onder hen is het aanbod karig. Het Boekenweekgeschenk van Kader Abdolah is straks wel beschikbaar in aangepaste vorm, maar woordenboeken, kinderboeken en die ene, felbegeerde essaybundel niet.
Ik ben natuurlijk een vreselijk mens, zegt Tonny van Breukelen (64), oud-lerares Nederlands. Anders dan de meeste lezers is zij niet tevreden met de boeken van Koch, Kluun en Baantjer. Geef haar maar een novelle van Gabriel García Marquéz, in het Spaans. Of essays van Michaël Zeeman. Of een boek over de 18de-eeuwse schrijfster Belle van Zuylen.
Van Breukelen is een literaire fijnproever met een brede interesse. Zoals zij zijn er meer, maar voor haar is de geletterde wereld niet langer vrij toegankelijk. Door een erfelijke oogziekte werd Van Breukelen zes jaar geleden blind.
Nu behoort deze hartstochtelijke lezeres tot de circa 350.000 Nederlanders met een ernstige visuele beperking. Voor hen is lezen niet onmogelijk, maar soms wel een enerverende survivaltocht. Technische hulpstukken als de laptop met brailleleesregel en de Daisy-speler ontsluiten weliswaar teksten, maar de bediening ervan vereist toewijding en volharding.
Voor wie daarover beschikt, zijn er veel boeken beschikbaar in aangepaste leesvorm, zoals dat heet. Het Loket Aangepast Lezen voorziet mensen met een visuele handicap sinds 2007 van gesproken of gebrailleerde lectuur. De gesproken collectie omvat nu 63.000 boeken, veelal voorgelezen door vrijwilligers. En daar komen jaarlijks ruim 1800 nieuwe titels bij, vertelt hoofd collectievorming Jan van Koolwijk.
De verzameling braille is veel kleiner: 9200 titels, met een jaarlijkse aanwas van zo'n 500. Maar ja, zoveel actieve braillelezers zijn er ook niet in Nederland. Slechts 1375 van de 30.000 Loketabonnees vragen - naast luisterboeken - wel eens een tekst in reliëfschrift op.
Met dit aanbod zijn verreweg de meeste klanten van het Loket dik tevreden, aldus Van Koolwijk. 'Wij zijn een grote, speciale bibliotheek met een algemene collectie, vergelijkbaar met die van een openbare bibliotheek.' Voor lezers met specifieke verlangens - zoals Van Breukelen - is het aanbod toch karig. Het beantwoordt in elk geval niet aan het ideaal van de NLBB, de Nederlandse belangenvereniging van leesgehandicapten: onbeperkt lezen.
Zienden en niet- of slechtzienden hebben recht op dezelfde, onbeperkte boekenberg, vindt René Vink van deze belangenvereniging. Maar die gelijkheid bestaat in de praktijk natuurlijk niet. Mensen met goede ogen wandelen een boekwinkel binnen als de bibliotheekcollectie ze niet bevalt. Of ze kopen 'De boomstam en de krokodil', een bundel essays over ras, cultuur en identiteit van Mineke Schipper, tweedehands op internet.
Die ontsnappingsroute hebben blinden niet. De gewone boekhandel biedt hen hooguit een stapeltje luisterboeken van uitgeverij Rubinstein. Zoals - net nieuw - 'Tikkop' van Adriaan van Dis, met sappige Zuid-Afrikaanse tongval voorgelezen door de schrijver zelf en uitgebracht op vijf cd's. Maar die zijn niet voelbaar gemerkt of van een braillenummering voorzien. Dat betekent dat een blinde luisteraar aan een ziende moet vragen: 'Heb ik cd 1 of 4 in mijn handen?'
Die afhankelijkheid zit Van Breukelen dwars. Dat zij blind is geworden, is tot daaraan toe. Met de bijbehorende emoties van wanhoop en verlies wil zij niemand lastigvallen. Maar ze wil wél serieus worden genomen als lezer, ook al doen haar ogen het niet meer. 'Een abonnement op het Loket is gratis, dat stoort mij. Ik zou er liever voor betalen. Nu lijkt het een charitatieve instelling en dat plaatst me in een afhankelijke positie. Terwijl ik recht heb op een bibliotheek.'
Zelf deed Van Breukelen er alles aan om, ondanks haar handicap, aan het lezen te blijven. Ze verdiepte zich in het schermleesprogramma van haar computer, leerde boeken scannen en omzetten in gesproken mp3-bestanden en maakte zich in rap tempo het braille eigen.
Een braillefeest, zo noemt ze haar verovering van het 'puntjesschrift' in haar verhelderende boek 'Braille! Een pleidooi voor onbeperkt lezen' (2009). In juli 2005 las Van Breukelen haar laatste gewone boek in zwartdruk, met haar ogen en een loep. In maart 2006 las zij voor het eerst met haar vingertoppen: 'Man komt kamer binnen' van Nicole Krauss. 'Het gaat langzaam, maar dat doet niets af aan mijn leesplezier. Braille lezen heeft ook grote voordelen: ik kan erbij praten, de batterijen raken niet op, ik kan het overal doen.'
Maar er zijn voor literaire veelvraten als zij veel te weinig boeken in braille omgezet, zegt Van Breukelen in haar grote, lichte woonkamer vanachter haar bureau. Daarop heeft ze een theepot en twee mokken neergezet: 'Wil jij inschenken? Ik kan veel, maar mikken vind ik moeilijk.'
Naast haar bureau staan zakken met bundeltjes wit, geponst papier: één roman vult in braille al gauw een Albert Heijn-tas. 'Eens even kijken wat ik ook alweer besteld heb', zegt Van Breukelen, terwijl ze enkele minuten tastend naar de titel zoekt. 'Aha, 'Lyrische balladen' van Wordsworth. Daar kan ik nog wel even mee voort.'
Maar kinderboeken in braille, die mist Van Breukelen - trotse oma van drie meisjes en een jongen - bijvoorbeeld enorm. 'Niets is leuker dan je kleinkinderen voorlezen.'
Er bestaan wel wat Nijntjes, met een brailletekst op doorzichtig plastic, dat over Dick Bruna's tekeningen is heen gelegd. Maar los van dit peuteroeuvre moeten blinde voorlezers zichzelf maar zien te behelpen.
Wat de kordate Van Breukelen ook prompt doet. Ze toont het boekje 'Borre verstopt een olifant', in twee versies: zwartdruk met plaatjes voor haar oudste kleindochter uit groep 3, en puntjesschrift voor haarzelf. 'Ik heb haar boekje eerst gescand en toen zelf in braille omgezet. Ja, ik ben knettergek, hoor, dat is natuurlijk heel veel werk. Maar samen lezen is zó leuk.'
Nog een groot gemis voor haar, de blinde taal- en letterkundige: woordenboeken. 'Die zijn er niet in aangepaste leesvorm en dat vind ik echt een ramp. Alleen prisma.nl op internet is redelijk toegankelijk. Maar het groene boekje bestaat niet voor mensen met een visuele handicap.' Terwijl zij, zegt ze, zo graag nog een indruk van het woordbeeld zou hebben. Dat vervaagt snel: 'Schrijf je 'catalogus en 'kopiëren' nou met een 'c'?'
Ze wil beslist niet klagen, zegt de oud-lerares Nederlands. En klaaglijk komt ze ook niet over, eerder onverzettelijk, bevlogen en verslaafd aan het geschreven woord. Dat wil ze ook best wel eens via haar oren tot zich nemen, zegt ze. 'Al die verschillende boekvormen vullen elkaar aan. Maar ik vind Daisy-lezen, met een koptelefoon, soms lastig. Ik hoor de geluiden om mij heen niet meer. En mijn concentratie is slecht als ik naar boeken luister. Tekst beklijft minder als ik lees via mijn oren.'
Wat zij wil, is haar eigen nieuwsgierige weg zoeken door de onafzienbare oceaan van boeken, teksten, informatie. Haar eigen keuzes maken, onbeperkt lezen. Want veel andere dingen vallen af voor mensen met een visuele handicap, zegt Van Breukelen. 'Sporten bijvoorbeeld. Lezen blijft over.'
Lyrische Balladen van William Wordsworth is in braille te verkrijgen bij het Loket aangepast lezen onder nummer t254410. Man komt kamer binnen van Nicole Krauss is in braille en op daisy cd te verkrijgen. De nummers zijn resp. t73189 (braille) en a360696 (audio). Het boek Braille! Een pleidooi voor onbeperkt lezen, van Tonny van Breukelen is in beide leesvormen beschikbaar. U kunt ze aanvragen bij het Loket onder de nummers t243866 (braille) en a422086 (audio)
Soms duurt het wel een jaar
Dat er op het omslag een koffieblik staat met een kraai erop, zal de abonnees van het Loket Aangepast Lezen ontgaan. Maar de tekst van het Boekenweekgeschenk 'De kraai' van Kader Abdolah is wel vanaf 16 maart beschikbaar als braille- en luisterboek. Dat betekent dat zienden en niet-zienden het gelijktijdig kunnen lezen. Meestal moeten lezers met een visuele handicap geduld hebben, zegt Jan van Koolwijk, hoofd collectievorming van het Loket. Dat vervangt de Blindenbibliotheken en voorziet sinds 2007 heel Nederland van boeken in een aangepaste vorm. Het Loket biedt boeken in braille en gesproken boeken op zogenoemde Daisy-cd's. Die worden ingelezen door vrijwilligers of soms betaalde krachten, en dat kost tijd. 'We laten actuele boeken, zoals nu 'Haantjes' van Kluun, snel produceren. Die zijn binnen drie maanden na verschijning van de zwartdrukversie bij ons te verkrijgen.' De productie van andere boeken duurt vaak zes tot twaalf maanden. Zo is 'Daan' van Tessa de Loo, in september verschenen, er nog niet in braille of in gesproken versie.